(Uaktualnione luty 2014)
DAWNY OLEJÓW - ŻEBRACY
Przeglądając stare księgi kościelne natrafiliśmy także na nazwiska najuboższych mieszkańców Olejowa i okolic. Tych, którzy utrzymywali się z żebractwa. W naszych źródłach są opisywani różnymi terminami: najczęściej "
mendicans" (a w przypadku kobiety: "
mendica"), czyli żebrak/żebraczka. Był też "
pauper", czyli biedak. Oraz "
vagabundus" - włóczęga.
Temat dawnych żebraków wydał się bardzo ciekawy i nieznany. Od początku mieliśmy w planach napisać o tym osobny artykuł. Problem był innej natury. Jak wiele informacji możemy w tym artykule przekazać? Dziś przecież żebracy i żebractwo należą do kategorii tabu. Czy nie urazimy uczuć innych ludzi, noszących to samo nazwisko? Cenzurować materiał czy nie? Dyskutowaliśmy o tym z Kazimierzem, piszący te słowa zrobił nawet taką mini ankietę wśród paru Przyjaciół projektu "Olejów na Podolu". I większość głosów była za tym, żeby publikować tak jak jest, niczego nie zacierając. Dodatkowym argumentem było czas - 150 lat które minęły od zdarzeń.
Mamy nadzieję, że nikogo nie urazimy tą publikacją. Zresztą - w przypadku mężczyzn - wiele osób z tej listy było stanu wolnego. W sensie prawnym (dziedziczenie nazwiska) prawdopodobnie nie zostawili żadnych potomków.
A sam materiał jest wartościowy, bo ukazuje nam nieznany kawałek historii. Nazwiska tych najbiedniejszych, dotkniętych przez los. Których nie możemy oceniać współczesną miarą.
W XIX-wiecznych rolniczych społecznościach Wschodniej Galicji nie było emerytur, rent, ubezpieczeń społecznych. W miarę zamożnie żyli tylko nieliczni rzemieślnicy, służba dworska i niektórzy bogaci chłopi. Większość włościan nie posiadała oszczędności, poza niewielkimi sumami. Utrzymywali się z własnych, małych, często niewydajnie prowadzonych gospodarstw, gdzie trudno było coś odłożyć na przyszłość. W wielu przypadkach obywano się zresztą bez pieniędzy, wymieniając towary i usługi z sąsiadami.
I prawdziwa tragedia tamtych ludzi, gdy ktoś - np. z racji podeszłego wieku, czy jakiegoś wypadku losowego (kalectwa), nie mógł już zajmować się swoim gospodarstwem, a nie miał bliskiej rodziny, która mogła go utrzymywać. Lub gdy w jego rodzinie takich rąk do pracy było za mało, by utrzymać wszystkich domowników. Przysłowie "Kto nie pracuje, ten nie je" miało w tamtych czasach bolesne, dosłowne znaczenie. Nie obsiałeś całego pola - groził ci głód. Nie przygotowałeś sobie odpowiedniej ilości drewna - zimą marzłeś, groziły ci choroby, a nawet śmierć. Nie mając pieniędzy, nie mogłeś sobie tego jedzenia czy opału kupić.
Niektórzy starsi czy kalecy ludzie - żeby żyć - musieli żebrać. I wtedy nie było to coś szczególnie wstydliwego. Tak był tamten świat urządzony. Żebracy, czyli najbiedniejsza część społeczeństwa, istnieli od zawsze i stanowili powszechne zjawisko. Skupiali się w pobliżu kościołów, jak ten w Olejowie. Wielu podróżowało po okolicznych odpustach i jarmarkach. Wszędzie tam, gdzie gromadzili się ludzie i była możliwość wyproszenia jakiś datków.
Dziś społeczne odczucia są raczej wrogie wszelkim przejawom żebractwa. Większość ludzi uważa, że nie należy im nic dawać. Są od tego różnego rodzaju instytucje. Poza tym wśród współczesnych żebrających trafia się wiele osób z marginesu i zwykłych oszustów. Jak np. piętnowani kilka lat temu w mediach rumuńscy Cygani, których wtedy pełno było w polskich miastach. To wszystko raczej odstręcza i wzbudza powszechną niechęć do żebrających. Niechęć nie zawsze sprawiedliwą, dodajmy. Ale w dawnych czasach wyglądało to zupełnie inaczej.
Od średniowiecza obowiązek czynienia miłosierdzia i dawania jałmużny potrzebującym odgrywał ważną rolę w życiu religijnym. Wierzono, że służył zbawieniu. I nie wymigiwali się od tego nawet biedni - rzucający raz czy dwa razy w roku ten przysłowiowy grosik dziadowi czy żebraczce. Dzięki temu miłosierdziu przynajmniej część najuboższych, niezdolnych do pracy z racji wieku czy kalectwa, mogła przeżyć. W niektórych miejscowościach - jak Olejów, gdzie obok kościoła był także bogaty dwór, czy w czasie odpustów w Podkamieniu - można było zapewne zarobić więcej. Być może - jak np. w niektórych miastach - żebracy stawali się żywicielami swoich najbliższych.
Dodatkowym źródłem dochodów dla dawnych żebraków były jeszcze elementy z pogranicza magii. Różne przesądy, z których część zapisał doktor Stanisław Spittal z Załoziec w swojej pracy o dawnej medynie. Szczególnie jeden z nich jest ciekawy, bo tłumaczy nam pojawienie się żebraków i żebraczek w olejowskich księgach chrztów, jako rodziców chrzestnych:
"Gdy komuś się dzieci nie chowają, rodzicami chrzestnymi powinni być kawaler i panna, gdyby to nie pomogło, to brat i siostra, a gdy i to nie skutkuje, dziad i żebraczka."
Poniżej przedstawiamy naszym Czytelnikom spis żebraków odnalezionych w księgach kościelnych z Jezierny i Olejowa.
O ich życiu nikt nie napisał, nie utrwalił ich wizerunków dla potomnych. Drewniane krzyże na cmentarzu dawno popróchniały. Już w czasach przedwojennych pewnie nie było po nich śladu. Ale kiedyś żyli, został po nich ślad w starych dokumentach. I dzisiaj możemy ich zebrać razem.
Pamiętajcie, że nie są to żadni ludzie z marginesu. Jedynie ci najbiedniejsi z biednych Olejowianie i mieszkańcy innych wiosek. Większość z nich nie była winna swojemu stanowi. Nie mieli też dokąd się udać po pomoc. Dotknięci starością lub kalectwem, pozbawieni pomocy najbliższych - lub przez nich porzuceni - musieli żebrać, żeby przeżyć. Ich smutny los był także częścią historii naszych przodków.
Wędrujący o kulach żebrak
Fragment obrazu olejnego sygnowanego nazwiskiem malarza K. Worobiec.
Nieznana data (przed 1945 r.). Oryginał w zbiorach administratorów strony "Olejów na Podolu"
(kliknij żeby obejrzeć)
Z OLEJOWA:
1834
Funiak Helena, "mendica"
wdowa (nie podane, po kim), zm. w lutym 1834 w wieku 64 lata ze starości, nr domu 69
1838
Ptasznikowa Ewa, "mendica"
zm. w maju 1838 w wieku 60 lat z przyczyn naturalnych, nr domu 48
1840
Bilecki Mikołaj, "mendicans"
zm. w grudniu 1840 w wieku 60 lat ze starości, nr domu 68
1841
Miaskowski Antoni, "mendicans"
zm. w lutym 1841 w wieku 40 lat na wycieńczenie gruźlicze, nr domu nie podany (w oryginale w tym miejscu przekreślone zero)
1841
Radom Jan, "rusticus mendicans"
zm. w marcu 1841 w wieku 75 lat ze starości, nr domu nie podany (w oryginale w tym miejscu przekreślone zero)
1845
Lichota Jakub, "mendicans"
żonaty (ale dane żony nie podane), zm. w styczniu 1845 w wieku 90 lat ze starości, nr domu 26
1848
Marcinków Jan, "mendicans"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w lutym 1848 w wieku 78 lat, przyczyna zgonu nieczytelna, nr domu 83
1850
Ilków Jan, "mendicans"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w kwietniu 1850 w wieku 51 lat z przyczyn naturalnych, nr domu 49
1853-1860
Czajkowska Agnieszka, "mendicans"
trzy razy była matką chrzestną:
w roku 1853 z żebrakiem Dionizym Mikołów byli rodzicami chrzestnymi dla Józefa Adama Rowińskiego, syna kowala z domu nr 50 w Olejowie
w roku 1856 z żebrakiem Szymonem Ilków byli rodzicami chrzestnymi dla Grzegorza Daszkiewicza, syna służącej pałacowej z domu nr 1 w Olejowie
w roku 1860 z żebrakiem Pawłem Szamro byli rodzicami chrzestnymi dla Ignacego Gordiasza, syna kucharza z domu nr 2 w Olejowie
1853
Mikołów Dionizy, "mendicans"
w roku 1853 z żebraczką Agnieszką Czajkowską byli rodzicami chrzestnymi dla Józefa Adama Rowińskiego, syna kowala z domu nr 50 w Olejowie
1855
Jacyszyn Teodor, "mendicus Olejoviensis"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w styczniu 1855 w wieku 67 lat z przyczyn naturalnych, nr domu 1
1855
Mikołow Dionizy, "mendicus Olejoviensis"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w sierpniu 1855 w wieku 74 lata na cholerę, nr domu 75
1856
Ilków Szymon, "mendicans"
w roku 1856 z żebraczką Agnieszką Czajkowską byli rodzicami chrzestnymi dla Grzegorza Daszkiewicza, syna służącej pałacowej z domu nr 1 w Olejowie
1856
Miaskowski Jan, "mendicans"
mąż Marianny z domu Owczarz, zm. w kwietniu 1856 w wieku 45 lat na puchlinę wodną, nr domu 22
1858
Jusczyszyn Roman, "mendicus Olejoviensis"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w listopadzie 1858 w wieku 63 lata z przyczyn naturalnych, nr domu 54
1859
Szamro Tekla, przy niej i jej mężu "mendicantis" - liczba mnoga, więc oboje małżonkowie żebracy
żona żebraka Pawła Szamro, nazwisko panieńskie nie podane, zm. w styczniu 1859 w wieku 62 lat na astmę, nr domu 126
1859-1860
Szamro Paweł, "mendicans"
w roku 1859 wymieniony jako żyjący mąż zmarłej żebraczki Tekli Szamro (nazwisko panieńskie żony nie podane), nr domu 126
w tym samym roku 1859 z żebraczką Agnieszką Krzywy byli rodzicami chrzestnymi dla Anny Szylwach z domu nr 33 w Olejowie
w roku 1860 z żebraczką Agnieszką Czajkowską byli rodzicami chrzestnymi dla Ignacego Gordiasza, syna kucharza z domu nr 2 w Olejowie
1859-1861
Krzywy Agnieszka, "mendicans"
dwa razy była matką chrzestną:
w roku 1859 z żebrakiem Pawłem Szamro byli rodzicami chrzestnymi dla Anny Szylwach z domu nr 33 w Olejowie
w roku 1861 z żebrakiem Aleksandrem Dybaszem byli rodzicami chrzestnymi dla Marianny Podwójny z domu nr 35 w Olejowie
1861
Dybasz Aleksander, "mendicans"
w roku 1861 z żebraczką Agnieszką Krzywy byli rodzicami chrzestnymi dla Marianny Podwójny z domu nr 35 w Olejowie
1880
Radom Maria, niezamężna, była służąca, 53 lata
1882
Sikorski Wawrzyniec
1882
Wałyniuk Anna
1884
Krzyżanowska Helena zd. Bazyl, wdowa po Józefie Krzyżanowskim, 50 lat
1886
Biel Marianna, nazwisko panieńskie NN, żona Jana Biela, 67 lat
1897
Sikorski Wawrzyniec, kawaler, 70 lat
1903
Hłasyszyn Zofia
1905
Stefaniszyn Mikołaj, mąż Teresy zd. Owczarz
1908
Miaskowska Magdalena, zd. Tomczyszyn, wdowa po Mikołaju Miaskowskim, pracowniku najemnym, 77 lat
1910
Masztalerz Maria, niezamężna, 32 lata
1923
Łucyk Stanisław, kawaler, 60 lat
Z BIAŁOKIERNICY:
1852
Bednarz Marcin, "mendicans"
wdowiec po Ewie Moskaluk, zm. w kwietniu 1852 w Białokiernicy w wieku 61 lat na uwiąd starczy, nr domu 59
1855
Kusiakiewicz Justyna, "mendicans"
wdowa, żebraczka, zm. w sierpniu 1855 w wieku 61 lat jako pierwsza ofiara cholery w Białokiernicy, nr domu 5
1857
Smarzewski Aleksander, "mendicans"
mąż Rozalii z domu Felsztyńskiej, zm. w lutym 1857 w wieku 43 lata na suchoty, nr domu 12
1860
Krzyżanowska Justyna, "mendicans"
w roku 1860 z żebrakiem Aleksym Seraka byli rodzicami chrzestnymi dla Mikołaja Siwaka z domu nr 2 w Białokiernicy
1860
Seraka Aleksy, "mendicans"
w roku 1860 z żebraczką Justyną Krzyżanowską byli rodzicami chrzestnymi dla Mikołaja Siwaka z domu nr 2 w Białokiernicy
Z BZOWICY:
1823
Lewandowski Marcin, "pauper"
zm. w listopadzie 1823 w wieku 58 lat z przyczyn naturalnych, nr domu 72
1830
Wilk Jakub, "mendicus"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w maju 1830 w Bzowicy w wieku 62 lata z przyczyn naturalnych, nr domu 11
1838
Pitusowa Helena, "mendica"
zm. w czerwcu 1838 w wieku 60 lat ze starości, nr domu 19
1840
Kasprów Jakub, "mendicus"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w kwietniu 1840 w Bzowicy w wieku 60 lat ze starości, w rubryce numer domu wpisana cyfra zero
1841
Wolk Zofia, "rustica mendicans"
zm. w sierpniu 1841 w wieku 49 lat na puchlinę wodną, nr domu nie podany (w oryginale w tym miejscu przekreślone zero)
1843
Jukało Grzegorz z Bzowicy, "mendicans"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w lutym 1843 w Olejowie w wieku 72 lata, przyczyna zgonu nieczytelna, brak numeru domu (dwie kreski w rubryce)
1853
Tomczyszyn Antoni, "mendicant"
stan wolny, zm. w marcu 1853 w wieku 58 lat na gorączkę z konwulsjami, nr domu 42
1853
Bezpalko Jan, "mendicans"
stan wolny, zm. w listopadzie 1853 w wieku 60 lat na uwiąd starczy, nr domu 78
1861
Magdycz Stefan, "vagabundus"
syn Franciszka, stan wolny, zm. w lutym 1861 w wieku 48 lat na astmę, nr domu 20
1915
Trymbulak Rozalia, 56 lat
Z BIAŁOKIERNICY:
1858
Złyński Łukasz, "mendicus"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w styczniu 1858 w wieku 55 lat z przyczyn naturalnych, nr domu 11
1863
Szewczyk Teodor, "mendicus"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w kwietniu 1863 w wieku 57 lat z wyniszczenia (Consumptio), nr domu 37
1884
Mielnik Wiktoria, zd. Droździk, wdowa po Piotrze Mielniku, 70 lat
1892
Daszkiewicz Jan, mąż Eufrozyny zd. Szostak, 53 lata
1895
Francuz Agnieszka
1899
Saraka Helena, niezamężna, 54 lata
Z TROŚCIAŃCA WIELKIEGO:
1853
Półtorak Paweł z Trościańca Wielkiego, "mendicans ex Trościaniec wielki"
stan wolny, zm. w kwietniu 1853 w Olejowie w wieku 40 lat na drgawki / konwulsje, w księdze zgonów pod numerem domu 2
(Do Trościańca Wielkiego jeszcze taka uwaga, że we wszystkich stronach z mieszkańcami Trościańca z ksiąg parafii Załoźce - którymi dysponujemy - nie ma ani jednego żebraka ani żebraczki. Jedyna odnaleziona osoba pochodzi z księgi zgonów parafii Olejów).
Z INNYCH OKOLIC:
1848
Zachodowski Jakub z Jarosławic, "mendicus"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w styczniu 1848 w Olejowie w wieku 46 lat na puchlinę wodną, w księdze zgonów pod numerem domu 16
1848
Kosturski Szymon z Załoziec, "mendicus"
brak informacji o stanie cywilnym, zm. w lipcu 1848 w Olejowie w wieku 60 lat z przyczyn naturalnych, w księdze zgonów pod numerem domu 10
1850
Nieciecki Wojciech z Tustogłów, "mendicans"
żonaty - ale dane żony NN, zm. w grudniu 1850 w Białokiernicy w wieku 60 lat na uwiąd starczy, w księdze zgonów pod numerem domu 15
1861 NN (nazwisko nieznane)
Andrzej z Kudynowiec, "advena mendicans"
syn Teodora, "de domo ignotus", zm. w grudniu 1861 w Hukałowcach w wieku 48 lat na goraczkę trawiacą płuc, w księdze zgonów bez numeru domu