Doktor Adam Fischer (ur. w 1889 roku w Przemyślu, zm. w 1943 roku we Lwowie) był polskim etnologiem, etnografem i folklorystą. W 1912 roku był świadkiem szopki noworocznej w Olejowie, w wykonaniu grupy dziewięciu miejscowych chłopców. Nie wiemy, gdzie odbył się ten występ, czyli w jakim domu pan Fischer był wtedy gościem i mógł uczestniczyć w spektaklu jako widz. Najbardziej prawdopodobna lokalizacja to dwór hrabiów Wodzickich. Ewentualnie dom kogoś z miejscowej inteligencji - naczelnika poczty, komendanta żandarmerii czy plebania. W każdym razie lepsza widownia i zapewne szczodrzejsze dary na pewno wpłynęły na poziom gry młodych aktorów. Dali dobry występ, ktory bardzo zainteresował etnografa. Adam Fischer zapisał sobie tekst szopki, podyktowany mu przez jednego z uczestników, 13-letniego wówczas Mikołaja Łuciów. Kilka lat później, w 1916 roku, opublikował ten materiał drukiem. Powstała w ten sposób unikalna pamiątka.

Cały tekst szopki raczej nie był autorstwa tych chłopców. Był przekazywany w formie ustnej, więc kolejni odtwarzający role mogli dodawać coś od siebie czy nieco zmieniać dialogi. Lecz opierał się na jakieś starszej bazie, być może utrwalonej wiele pokoleń wcześniej. Gdy kolejni wykonawcy podrastali, ich miejsce zajmowali następni młodzi ludzie, przejmujący role i dialogi poprzedników.

Jak wyglądało takie przedstawienie i gra młodych aktorów - amatorów? Sam "suchy" tekst nam tego nie odda. Nie zachowały się nawet rekwizyty czy kostiumy. Występ tych chłopaków z Olejowa jednak musiał być dobry, skoro zainteresował etnografa.

Nie udało nam się zidentyfikować w naszych materiałach tego Mikołaja Łuciów. Z tekstu wynika, że w 1912 roku miał 13 lat, czyli urodził się około 1899 roku. Jedyny znany nam chłopiec o tym imieniu i nazwisku, żyjący wówczas w Olejowie, to syn Dymitra Łuciów i Katarzyny z domu Seibert (Zajbert), brat zamordowanego przez banderowców w 1944 roku w Nosowcach Michała Łuciów. Lecz ten "nasz" Mikołaj Łuciów urodził się w 1897 roku w Olejowie, więc w czasie przedstawienia miałby nie 13 a 15 lat. Być może doktor Fischer się pomylił i błędnie zapisał jego wiek? Ale mógł być jeszcze inny Mikołaj, o którym nie wiemy. W naszych materiałach są niestety luki, więc pewności nie mamy

---

[Dr. Adam Fischer: Polskie widowiska ludowe. Lwów 1916 roku. Nakładem Księgarni Gubrynowicza i Syna. Odbicie z kwartalnika historycznego ”Lud” tom XIX. Zachowano oryginalną pisownię.]

Dziś szopka polska już się prawie zupełnie nie rozwija i z dniem każdym staje się rzadsza. Niekiedy jednak ponownie przekształca się i występuje w odmiennej formie. Naoczny tego przykład udało mi się spotkać w czasie świąt Bożego Narodzenia w Olejowie, wiosce, leżącej obok Zborowa. Grupa chłopaków chodziła z "Herodem", ale skład szopki tej, zarówno jak i jej tekst, był zupełnie różny od tych, jaki się spotyka w innych polskich okolicach. Trupę składa 9 osób, a mianowicie król Herod, 3 Królowie, Ułan, Kozak, Żyd, Firszt i Koza (1).

Przypis oryginalny: (1) Tekst podyktował mi w r. 1912 po przedstawieniu jeden z uczestników tej szopki, 13-letni Mikołaj Łuciow.

(Wchodzą, rozpoczynając przedstawienie odśpiewaniem następującej kolendy):

CHÓR: Ze wschodu słońca
Trzej króle jadą
Naszemu Panu narodzonemu
Korony kładą.
Jeden da mirę
Drugi da kadzidło
Trzeci złoto,
Trzymali oni
W moc korony
Wszystkie trzy za to.
A Herodowi, a złośnikowi
Znać nie dawali,
Gdy się król Herod o tem dowiedział
O tej powieści,
Kazał wyrębać maluśkie dzieci
Po całym świecie.
A Matka Boska z Panem Jezusem
Gdy usłyszała
Aż do Jegiptu z Nim uciekała.
Biegła przez pole,
Biegła przez rolę,
Chłop pszeniczkę siał.
"Daj-że ci Boże
Szczęście i zdrowie,
Jutro będziesz żął".
Oj leci, leci
Król Herod z mieczem
W polu po łące,


Zdybuje chłopka
W polu robiący.
"Oj czyś nie widział
Jakiej niewiasty
Z dzieckiem bieżący?"
"Widziałem królu,
Widziałem panie,
Jak pszeniczkę siął."
"Bodajże-ż tobie
Kat głowę zeciął,
Czemuś znać nie dał".
Winszujemy!

HEROD: Winszujecie?

JEDEN Z CHÓRU: Po kolendzie
Tu Maryja z dzieckiem przybędzie.
I my tu przybyli ze swojej ochoty,
Abyście podawali choć po dwa, trzy złote.
Nie jest to rzecz przymuszona, ale z łaskawości
A Pan Bóg wynagrodzi z wysokości.
Dobry wieczór.

3 KRÓLOWIE: Dobry wieczór, dobry wieczór.

HEROD: Moi mili panowie, skąd pochodzicie?

3 KRÓLOWIE: Ze wschodu słońca.

HEROD: Kogo szukacie?

3 KRÓLOWIE: Jezusa narodzonego,
Przez pańskie pieśni chwalonego.
Chwalmy Boga naszego,
Dziś nam narodzonego.

HEROD: Który król Boga szuka niech mi się tu ukaże.

I KRÓL: Jestem sobie Król Alper z zachodniego kraju. Słyszałem albowiem, że się Pan Jezus w Betlejem narodził. Ptaszki w powietrzu, a ryby w wodzie chwaliły go i ja go też chwalę i z uszanowaniem pokłon oddaję.

HEROD (zwracając się drugiego króla): Chciałbym się dowiedzieć, co tyś jest za król ?

II KRÓL: Jestem sobie król Melcher z zachodniego kraju. Albowiem słyszałem, że się w Betleem mieście nowy król narodził. Ptaszki w powietrzu latają, a ryby w wodzie Boga wychwalają i ja go też chwalę i z uszanowaniem pokłon oddaję.

HEROD: Chciałbym się dowiedzieć, co tyś jest za król?

III KRÓL: Jestem sobie król Baltezer... (i t. d. jak drugi). A chciałbym się dowiedzieć, co tyś jest za król.

HEROD: Jak ty się śmiesz pytać, co ja jestem za król. Jestem król Herod. Jakem jechał na pańskim koniu i przez pański las, to się podemną ziemia i niebo trzęsła. Bójcie się mnie.

KOZAK I UŁAN: Jak my się ciebie mamy bać. Cośmy widzieli, cośmy słyszeli, tośmy do świętej biblii zapisali.

KOZAK: Jestem sobie kozak rodowity. Mam na sobie srebrny, złoty czak wybity. Na to potrzebuję żyda arendarza.

UŁAN: Kozak! Czapka!

KOZAK: Słucham pana!

UŁAN: Zawołaj żyda arendarza.

KOZAK: Żydzie, idź do pana, Żydzie, idź do pana, Żydzie, idź do pana.
Ja ci mówię wyraźnie, idź do pana. Psia cię babka zatelepana.

ŻYD: Ty moji babki nie tełypaj,
Moje babki byli z pańskiego rodu,
Nie chcieli robić, taj zdechli z głodu.
Słucham pana.

UŁAN: Zakolendowałbym sobie moi panowie, kiedy wódki nie ma. do kolendy tłustów nie ma. Już po kolendzie. Żydzie! Jakiś miał majątek?

ŻYD: Miałem kamienice,
Pod kamienicami piwnice,
Pana Bebelisa (?) świnie powaliły.

UŁAN: Jaki był mocny?

ŻYD: Z oczeretu słupy,
Ze słomy łaty,
Nitkami poszyty.
Spodobało się panu?

UŁAN: Potańcuj sobie żydzie.

(Muzyka gra a Żyd śpiewa i tańczy):

ŻYD: Jak dziń, tak dziń, tak bim, bam,
Jak pan mówi - tak ja gram,
Jak pan smyczkiem, tak ja nogę -
Łupu, cupu, po podłogę.
Wid koły toj świt nastaw,
Szcze żyd w szabas ne hulaw.

(Koza zdecha)

KOZAK: Żydzie, koza zdechła! Żydzie, koza zdechła!

ŻYD: Moja koza żyje. Ach, Boże mój! Ani kawałka duchu! Ktoby mi obratował kozę ?

UŁAN: Idź do pana firszta.

ŻYD: Gdzie jest pan firszt?

FiRSZT: Ja jestem pan firszt. Zapłać mnie.

ŻYD: Nie mam pieniędzy.

FIRSZT: Idź sobie pożyczyć, albo wyprosić.

(Żyd zbiera teraz ze skarbonką na odratowanie kozy. – Koza wstaje i ponownie straszy widzów)

UŁAN: Już koza odżyła. Teraz sobie żydzie potańcuj z kozą.

(Żyd tańczy z kozą, poczem śpiewają chórem piosenkę żołnierską):

Jak ułana zawerbują,
Złote góry obiecują;
Uczą jego zecerować,
Jeszcze lepiej jak tańcować.
Uczą jego ezecyrki,
Jeszcze lepiej jak spacerki.
A gdy ułan z konia spadnie,
Oni jego nie żałują,
No nogami potratują.
Widzą jego nieżywego,
Wołają doktora do niego.
Doktor każe trumnę zrobić,
Jego ciało w trumnę złożyć.
A za jego marne lata
Zagrają mu tromtatata.

(Poczem śpiewają):
Tamburije, Tamburije
Nasz sam cisar, win maszeruje.
Wiwat, wiwat już idziemy,
Za kolendę dziękujemy
A na drugi rok w ten czas przyjdziemy.

W powyższym sposobie przedstawienia nastąpiła kompilacya motywów szopki z typem przedstawienia ”Heroda", a nawet z ”turoniem" - odbywa się bowiem nie tylko scena Heroda i Trzech Króli, ale i Żyd kłóci się z Kozakiem i Ułanem, jak w szopce. Weszła też do tego widowiska koza, z którą po innych wsiach chłopcy chodzą oddzielnie, tu zaś włączona została do akcyi. Grę przeplatają chłopcy śpiewem kolend i piosenek, a z tych wstępna śpiewka o ucieczce Najśw. Rodziny do Egiptu kryje znaną legendę o tym cudzie Matki Bożej, wskutek którego chłopu wyrasta pszenica tuż po zasianiu. Podobny wypadek, bardzo zresztą rzadki, spotykamy w szopce lubelskiej podanej przez I. Wolanowskiego.

Tekst powyższy - to jeden z licznych dowodów na to, że twórczość ludowa do dziś jeszcze przekształca dawniejsze formy, a tworzy nawet rzeczy nowe. Tem bardziej, że nieraz trafi się dłoń ofiarna nauczyciela na wsi, czy akademika na guwernerce, który na podstawie ustalonych już tekstów etnograficznych odradza formę dawno zapomnianej szopki. Tak zwyczaj, zamarły prawie, odżywa z nową siłą.

.